Litosfera tuzilishi laboratoriyasi

Laboratoriyaning asosiy strategik yoʻnalishi Oʻzbekiston litosferasini litosferada fazoviy tarqalish qonuniyatlarini aniqlash maqsadida turli miqyosda – mikro (namuna, namuna) dan makrodarajagacha – qatlamlar, qatlamlar va yirikroq geologik shakllanishlarni har tomonlama oʻrganishdan iborat. mineral xom ashyoning yangi konlarini bashorat qilish

1998 yilda ikkita laboratoriya “Yer qobig’ining tuzilishini o’rganish va modellashtirishning seysmologik usullari” (1963-1982-yillarda E.M.Butovskaya rahbarligida va 1982-1988-yillarda S.S.Seyduzova rahbarligida) laboratoriyasi va “Rudali rayonlar va seysmogen zonalar chuqur strukturalarining dala seysmometriyasi” (rahbari T.E. Ergeshev) laboratoriyasi birlashmasi negizida yaratilga. 1998-2002 yillar laboratoriyaga geologiya-mineralogiya fanlari nomzodi T.E.Ergeshev rahbarlik qilgan. 2003-2011 yillarda fizika matematika fanlari doktori S.X.Maqsudov rahbarlik qilgan. 2012-2022 yillarda geologiya-mineralogiya fanlari doktori I.P. Sidorova rahbarlik qilgan. 2022 yildan geologiya-mineralogiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori R.I. Saxobidinov hozirgacha rahbarlik qilib kelmoqda.Qo‘shma laboratoriya tashkil etilishidan avval Xalqaro Pomir-Himoloy loyihasi doirasida Pomir va Tyan-Shan tog‘larining yer qobig‘ini o‘rganish bo‘yicha ishlar olib borilgan. Mantiyadagi ko’tarimalar depressiyaga o‘chragan joylarga mos kelishi va tog‘ tuzilmalari ildizlarining aniq namoyon bo‘lishi, maydonlarning chegaralari, yer qobig‘ining qalinligi – maksimal 85 kmgacha yetish ishonchli tarzda aniqlanadi, litosferaning ko‘p qatlamli blokli tuzilishi, yer qobig‘i va yuqori mantiyaning vertikal va gorizontal bir jinsli emasligi aniqlandi. Qayta tashkil etiligan laboratoriya doirasidagi 354-sonli “Metallar konsentratsiyasi va litosferaning chuqur tuzilishi o‘rtasidagi bog‘liqlik” xalqaro loyihasida litosferaning chuqur strukturalarining yirik va o‘ta yirik ruda konlarining kelib chiqishidagi roli o‘rganildi. Tadqiqotlar natijasida, umuman, O‘zbekiston uchun yirik va o‘ta yirik konlarning shakllanishini nazorat qiluvchi asosiy geologik va geofizik ko‘rsatkichlar aniqlandi.

Litosferaning tuzilishini o‘rganish («λίθος [lithos]»- yunonchada yerning qattiq qobig‘i) suyuq – uglevodorodlar (neft, gaz) va qattiq ma’danli (oltin, kumush, polimetallar) foydali qazilmalari boʻyicha ham yirik va o‘ta yirik konlarni bashoratlashda fundamental bilim xisoblanadi. “Litosferaning tuzilishi” laboratoriyasi Markaziy Osiyo litosferasining chuqur strukturasini majmuaviy geofizik tadqiqlar asosida tadqiqotlar olib bormoqda; ma’danli hududlar, konlar va seysmogen zonalarning chuqur tektonikasining xususiyatlarini aniqlash; yer qobig’ining turli gorizontlarida materiyaning fizik holatini va qobiq ichidagi chegaralarning tabiatini aniqlash; hududlarda foydali qazilmalar mavjudligini bashoratli baholash uchun geofizik maydonlarning xususiyatlarini (tortishish kuchi, magnittellurik, harorat) aniqlash; respublika hududidagi chuqur geofizik jarayonlarning mohiyatini oydinlashtirish.

Oʻzbekistonning ma’dan konlarida majmuaviy geofizik tadqiqotlar olib borilmoqda, buning natijasida litosferaning chuqur tuzilmalari evolyutsiyasi dinamikasining xususiyatlari aniqlandi; Moxorovichich chegarasining rel’yef morfologiyasi va uning litosferaning yuqori va past tezlikli ob’yektlari bilan aloqasi aniqlangan. Geologik va geofizik tadqiqotlar asosida beshta asosiy ma’dan-magmatik kontsentrlari aniqlangan:

1. Markaziy-Qizilqum;
2. Chotqol-Kurama;
3. Nurota;
4. Sultonuvays;
5. Janubiy-g‘arbiy Hisor.

Integratsiyalashgan modellarni yaratish metodologiyasi ishlab chiqildi va sinovdan o‘tkazildi, u ikkita ketma-ket bosqichni o‘z ichiga oladi:

a) majmuaviy geologik va geofizik ma’lumotlarni qayta ishlash metodikasi, chuqur seysmik zondlashning profillarini va potentsial maydonlarini talqin qilish;

b) ArcGIS da birlashtirilgan interaktiv 3-D modelini yaratish metodologiyasi (masofaviy zondlash materiallari bilan birgalikda).

Murakkab metodologiya asosida Markaziy Qizilqum ma’dan-magmatik kontsentrining uch o‘lchovli fazoviy dinamik modeli yaratildi, unda fazoviy tahlil va geomodellashtirishning zamonaviy usullaridan foydalangan holda chuqur tuzulishlarning joylashuvi, ob’yektlar va hodisalar o‘rtasidagi munosabatlar majmuaviy tahlil qilindi.

Oʻzbekiston Respublikasining ma’danli hududlari, xususan, Markaziy Qizilqum ma’dan-magmatik kontsentrining chuqur tuzilishining petrologik va geofizik modellari ishlab chiqilgan. Muruntov va Qizilqum turidagi konlarni qidirish prognozi tuzildi.

O‘zbekistonning gravitatsion maydoni va Moxorovich sirtining raqamli xaritalari seysmik tadqiqotlarning so‘nggi natijalarini hisobga olgan holda yaratilgan. Ularning tahlili geologiya va seysmologiyaning nazariy muammolarini hal qilish bilan bir qatorda sof amaliy muammolarni qo‘yishga – yer qobig‘ining chuqur tuzilishi va uning yuqori gorizontlari tuzilishi o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganishga imkon beradi.

Nurota mintaqasidagi foydali qazilmalar konlarining integratsiyalashgan bashoratli xaritasi yaratilgan bo‘lib, shuningdek, mezozoygacha boʻlgan fundamenti yuzasining chuqur izogipsilari, potensial maydon ma’lumotlariga ko‘ra intruziv konturlari va ularning koʻmilgan kengaytmalari, oltin va oltin-kumush minerallashuvining yangi prognoz maydonlari.

Tog’ jins namunalarida sodir bo’ladigan perkolyatsiya jarayonlarini hisoblash dasturi ishlab chiqilgan va patentlangan «Percolationcheck» dasturiy mahsuloti uchun sertifikat DGU 01170-son. Ushbu tadqiqotlar mikro darajada aniqlangan noyob moddalarni yanada kengroq miqyosda qidirish uchun yaxshi nazariy va amaliy asos yaratadi.

Shuningdek, laboratoriyada Wolfram Mathematica7 dasturlash tilida kompyuter dasturi ishlab chiqilgan bo‘lib, u seysmik P, S to‘lqinlarni seysmik qabul qiluvchilarning gorizontal o‘qlarini nazariy aylantirish orqali matematik modellashtirish yo‘li bilan ajratish imkonini beradi.Usul seysmogrammada P va S to’lqinlarining boshlanishini aniqlash imkoniyatini yaxshilaydi. O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk agentligidan dasturiy mahsulotga sertifikatlar olingan.

Respublikamiz hududidagi issiqlik oqimining anomaliyalarini tavsiflovchi bir qator xaritalar yaratilgan (sertifikat No BGU 00339), haroratlar va ularning gradientlarini taqsimlash, bu esa yer qobig‘ining turli darajalarida issiqlik maydonlari va issiqlik anomaliyalarining asosiy xususiyatlarini ochib berishga imkon berdi. 2019-2023 yillarda GQI №284 «Qizilqum, Hisor, Olmaliq-Angren mintaqalarining geotyermal anomaliyalarini geofizik o‘rganish, ularning konturlarini aniqlash maqsadida, past-va yuqori potensialli geotyermal enyergiya manbalarini  ishlatish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyanomalar ishlab chiqish» ilmiy tadqiqot mavzusidaga ishlari olib borildi. Issiqlik oqimi zichligi yuqori bo‘lgan uchta hududda – Myutenbay (Markaziy Qizilqum mintaqasi), Krasnogorsk (Olmaliq-Angren mintaqasi), Bayanqora (Hisor mintaqasi)da majmuaviy geofizik tadqiqotlar olib borildi. Zichlik va geoelektrik kesmalar, shuningdek, sinov burg‘ulash va binarli geotermal stantsiyalarni qurish uchun geotermal quduqlarning joylashuvi bilan uch o‘lchovli modellar tuzildi.

Laboratoriyada hozirgi kunda Jahon bankining MUNIS dasturi boʻyicha (1) REP-1/5–sonli “O‘zbekistonda qayta tiklanadigan geotermal energiyani rivojlantirish” mavzusidagi grant loyiha, (2) “Orol mintaqasining Xorazm maydonida petrotermal issiqlikni qidirishda majmuaviy geofizik tadqiqotlar (gravimetrik, magnit tellurik) olib borish va istiqbolli maydonlarini aniqlash” mavzusidagi davlat dasturidagi (GQI) loyiha va (3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yo‘i xaritasi bo‘yicha «Muruntov turidagi konni qidirish uchun Gʻarbiy Tamditau maydonida geofizik tadqiqotlar» mavzusidagi loyihalar olib borilmoqda.